Álex é un neno moi movido. Ten moitas ideas pero ningunha boa, porque fai moitas trasnadas. Se polo menos prestase atención ás cousas que lle digo, pero nin iso! Eu creo que é hiperactivo…
Así cualifica a nai de Álex o que lle pasa ao seu fillo, que podería sufrir o trastorno por déficit de atención e hiperactividade (TDAH). Implica falta de atención (incapacidade para concentrarse), hiperactividade (movemento, repiques ou conversación inapropiados) e impulsividade (actuar sen pensar).
Para ser diagnosticado, debe presentarse en dúas contornas distintas (na casa, no colexio, coas súas amizades…) e durante, polo menos, seis meses, segundo o DSM-5. As condicións cúmprenas entre o 3% e o 5 % dos nenos e nenas e entre o 5,9% e 7,5% das persoas adolescentes. O TDAH clasifícase en tres categorías: hiperactivo-impulsivo, inatento e unha combinación de ambos.
Con todo, hai que considerar que moitos dos seus síntomas son compatibles co comportamento infantil normal. Os máis pequenos están a aprender sobre o seu mundo social e transgredir as normas forma parte deste proceso.
Durmir ben, fundamental na infancia
Martina non necesita durmir –conta o seu pai entre risas–. Cada vez que hai que deitala, é un drama. Dorme menos que outros nenos ou nenas da súa idade, métese na nosa cama e algunhas veces esperta sobresaltada en metade da noite.
O pai de Martina non debería restarlle importancia ao comportamento da súa filla: durmir ben é básico para o rendemento físico e mental, que implica a aprendizaxe, a memoria, a xeneralización do coñecemento e o procesamento emocional. Isto aplícase especialmente á infancia, xa que é un período sensible á maduración cerebral e o desenvolvemento cognitivo. Por iso, os problemas de sono poden ter consecuencias a curto e longo prazo.
E con que frecuencia sucede? Parece que as alteracións no descanso nocturno son bastante comúns nos primeiros anos de vida. Padécenas entre o 24% e o 40% dos nenos e nenas e ao redor do 20% dos adolescentes. Pero a porcentaxe dispárase no grupo dos menores con TDAH: afecta ata ao 73,3% dos casos.
Unha relación complexa
Os estudos non deixan claro se o TDAH altera o sono ou se dita alteración ten consecuencias sobre a conduta. En realidade, as dúas posibilidades poden darse simultaneamente.
Por unha banda, quen sofre TDAH poderían ter ritmos circadianos propios. Por exemplo, poden experimentar ciclos de sono-vixilia máis longos ou contar cunha arquitectura do sono diferente, o que afectaría o seu descanso nocturno.
Doutra banda, a privación de sono podería diminuír a actividade do córtex prefrontal. Esta área do cerebro encárgase das chamadas funcións executivas, que regulan a atención e controlan os impulsos. Algúns investigadores cren que é onde se esconde a conciencia humana e a vontade. Por tanto, os problemas de sono poderían producir síntomas que “simulan” os propios do TDAH.
O noso traballo
Nun estudo recente, decantámonos pola segunda alternativa, sen deixar de ter en conta a influencia da primeira. Para iso, utilizouse a información de ao redor de 1.200 nenos e nenas españois obtida polo Proxecto Infancia e Medio Ambiente (INMA).
Os problemas para durmir medíronse aos 8-9 anos, e os síntomas de TDAH aos 10-11 anos. Analizamos a relación entre ambos e tivemos en conta outros factores que poderían ter un efecto na devandita vinculación. Deste xeito observamos que por cada unidade de incremento das alteracións de sono (do 0 ao 9), aumentaban os síntomas entre un 10% e un 16%.
Por outra banda, o carácter lonxitudinal da cohorte INMA permitiunos clasificar os nenos e nenas en función de se tiñan síntomas compatibles co diagnóstico de TDAH en varias etapas da infancia.
En base a isto, repetíronse as análises sen ter en conta os clasificados con síntomas compatibles co diagnóstico de TDAH, aos cinco anos (previo aos problemas de sono) e aos 8-9 anos (simultáneo aos problemas de sono). Así, atopamos que os resultados apenas variaban. Por tanto, esa relación entre unha mala función do sono e síntomas de TDAH mantívose para aqueles que non tiñan previa nin simultaneamente o trastorno.
Ademais, vimos que a relación entre os problemas para durmir e o TDAH variaba en función da situación laboral do pai. Se este traballaba, había unha relación directa entre ambas as circunstancias, pero non ocorría así nos fillos e fillas de pais non traballadores.
En resumo, as alteracións de sono relacionáronse con posteriores síntomas de TDAH na nosa mostra. Esta evidencia podería terse en conta en iniciativas como o Programa de Saúde Infantil: incorporar probas de cribado para a detección de problemas de sono é rápido e sinxelo. O fomento dunha boa hixiene de sono desde a atención primaria podería previr problemas relacionados co TDAH.
*Llúcia González Safont é investigadora do Departamento de Enfermería da Universitat de València e membro da Unidade Mixta de Investigación en Epidemioloxía, Ambiente e Saúde de FISABIO-Universitat Jaume I-Universitat de València. Marisa Estarlich Estarlich é profesora axudante doutora na Universitat de València.
Cláusula de divulgación: Llúcia González Safont recibe fondos da Universitat de València, do Instituto de Saúde Carlos III (CIBERESP), Unión Europea e Ministerio de Universidades mediante a Axuda Margarita Salas MS21-125.
Marisa Estarlich Estarlich recibe fondos da Universitat de València, do Instituto de Saúde Carlos III, Unión Europa, Generalitat Valenciana y CIBERESP.
