Os rótulos da zona vella de Santiago: o mapa emocional da cidade

Basta con cambiar a dirección da mirada. Deixaremos de ver unha terraza ateigada de xentío e observaremos a un tigre paseando por riba dun rótulo que anuncia o Café Trafalgar; ou a un paxaro preso dunha gaiola. Iso fixo a historiadora Aldara Cidrás co fin de retratar unha gráfica comercial moi común en Santiago de Compostela: os rótulos de forxa ancorados nas paredes dos locais da zona vella. Cando saía polas mañás, veciñanza e turistas sorprendíanse de que o obxectivo da súa cámara non apuntase cara as rúas porque “non os consideraban obxectos fotografables”. Este proxecto, Compostela (Etno)gráfica, desenvólveo como investigadora, pero desde a inquedanza como veciña pola xentrificación ou o borrado da memoria dos lugares.

“Eu pénsoo como unha ferramenta na que te podes achegar a el como ti queiras. Se é para valorar que bonitos son, paréceme igual de válida que a outra. Pero se, mentres tanto, podemos falar destes temas que nos afectan ás veciñas, pois que importante é facelo”, di Cidrás con claridade. Ese achegamento pódese facer a través do perfil de Instagram (@compostela_etnografica), unha invitación a desviar a vista para calquera que transite a zona vella de Compostela. A investigación xestouse paralela á finalización da súa tese e grazas a unha bolsa da Deputación da Coruña. Polo camiño, foi seleccionada na primeira edición do programa Tejidos conjuntivos do Museo Reina Sofía, que tivo a súa presentación en outubro.

Cidrás enchopouse de literatura especializada, como Un museu al carrer, de Enric Satué, que retrotrae toda esta cuestión á época medieval. “Eu en Santiago estudei ata comezos do século XX. Este tipo de rotulación en ferro saínte, xa se estaba producindo na cidade porque vemos que é así noutras cidades europeas, pero eu non o teño documentado”, explica Cidrás. Un momento chave é o 1954, ano Xacobeo, “dos primeiros anos Xacobeos nos que hai unha vontade de internacionalizar os anos santos e traer a peregrinos de todo o mundo”. Empeza a emerxer neste momento “unha vontade curatorial do espazo público”. Entre o ano ’53 e ’54 cambian moitos rótulos, favórecese a utilización de ferro fronte a outros materiais e prodúcese “un pouco a xénese da Compostela de agora, tanto no plano estético como no plano ideolóxico”, relata a historiadora.

A falta de documentación pola ausencia de información ou a dificultade de acceso ás fontes é determinante no descoñecemento sobre os artesáns encargados de forxar os rótulos. Jenaro Tarrío era un dos mestres de ferro máis coñecidos da cidade e tiña na zona vella o seu taller. A historiadora é coñecedora de que esta é unha das principais figuras detrás das pezas pola súa firma nalgunhas delas. Un dos rótulos da forxa de Jenaro Tarrío é o do restaurante El Pasaje. O deseño é do delineante José Ares. A primeira documentación que ten é do ’54, coincidindo con este ano Xacobeo.

O estilo de rótulo continúa mudando. Cara a segunda metade do século, empézase a ver máis liberdade nas formas respecto ao que había vinte anos atrás. “Pero, tamén dito isto, antes dos anos corenta ou trinta había rótulos con luces ou chamativos que chocan con esa idea vetusta que temos deles”, matiza.

A gráfica comercial urbana non se limita a este tipo de rótulos: “Podes pensar agora nas típicas placas que empregan establecementos máis vinculados a doutores, notarías ou outras profesións liberais, que son placas de cristal; ou os dinteis da parede que están en paralelo á fachada do edificio. Parecíanme máis interesantes estes outros porque son os que máis chaman a atención e teñen esta cuestión ornamental e moi coidada“, xustifica a investigadora sobre a elección do seu obxecto de estudo. Estas diferenzas entre profesións explica que os estudados en Compostela (etno)gráfica pertenzan a establecementos de hostelería —hospedaxe, bares e restaurantes— na súa meirande parte.

Os rótulos que fotografa Cidrás son en ferro forxado —aínda que tamén documentou rótulos feitos en madeira, como o do Mesón 42, sitúado no número 42 da Rúa do Franco— e permanecen ancorados á parede perpendicularmente cunhas palomillas. Nalgúns casos, estas palomillas quedaron ancladas sen rótulo algún e noutros, reempréganse os dun antigo establecemento para outro. Dunha sola ollada ao Instagram, o obxecto de estudo está perfectamente delimitado. O usuario, en base a intuición, é capaz de entender cal é a clase de gráfica comercial que encaixa e a que se queda fóra.

Unha xenealoxía imposible

A investigadora non pode contestar a unha das preguntas que máis lle fan: De que ano é o rótulo máis antigo? “É moi difícil facer unha xenealoxía das pezas que hai a día de hoxe porque, cambian os donos dos locais, e non ten por que estar na documentación histórica do Concello ou no arquivo histórico universitario”. O do Café Trafalgar, entre outros, é espello das mudanzas. Cando estaba cascado, pintábase, por exemplo. A súa licenza de colocación —calquera obra no espazo público precisa ser aprobada polo Concello— é do ano ’73 e non recolle ao tigre paseando por encima do nome do bar. “Entón eu non podo saber coa documentación manexada de que ano é exactamente o que está colocado, a non ser que os donos o saiban. E iso con todos os demais”.

Dos máis recentes si ten constancia. En Museo Casa Troya, inaugurado a principios do verán, puxeron un tipo de rótulo copiando a estética máis tradicional, bicromada, con ornamentos. Moi preto, hai outro saínte dunha casa de xantar chamada O Testo, inaugurado en maio do 2023. Pouco antes abriu O Tixola, do que esta unha moderna representación deste instrumento de cociña pendura da parede.

Cidrás tampouco pode responder con facilidade unha cantidade exacta de rótulos: “Depende de que preguntas lle fagamos á base de datos, é dicir, se pensamos nos actuais, nos históricos, nos que teñen a estética máis antiga, nos que se inspiran na estética antiga pero son modernos, etc. Pero se estamos falando, en total, dos que xa non están e dos actuais, máis de medio millar“. E tantos que faltarán por documentar. Dentro das fontes documentais puido consultar ata o ’98, entón ausentaranse todos aqueles que desapareceran entre o inicio do século e o presente.

Rótulos desprotexidos, memoria feble

Non hai ningún tipo de protección sobre estes rótulos. As ordenanzas municipais dan unha guía ou un marco técnico xurídico sobre como teñen que estar colocados, pero non hai nada que os protexa. Para Cidrás “unha das cousas chulas que podería saír do proxecto sería unha colaboración co Concello para que se poñan en práctica algún tipo de políticas públicas de protección”. “Hai esa carencia de consideralos patrimonio“, que se percibe co caso do clausurado Trans, do que desapareceu ao rótulo ao converterse nun local novo. Non é un caso illado. “Cando pecha un bar, ese tipo de rotulación queda en situación de vulnerabilidade”, sinala a investigadora. Por sorte, tamén sucedeu ao revés. En Hospitaliño está o Bar Zúrich. Pechouse hai bastantes anos, pero se mantén o rótulo, “todo enferruxado”; e igual coa clínica do Dóctor Suárez.

Ademais de penetrar nas políticas públicas, a historiadora mantén máis retos. Unha das dúbidas que tiña ao principio era se incluír os bosquexos da documentación histórica e por cuestións de normativa desbotou a idea polo momento. Porén, pensa en retomala.

“É un xeito de non só estudar a historia de Santiago, senón de estudar as nosas propias historias de vida”

Aldara Cidrás

A memoria dos espazos é cada vez máis feble. “Os rótulos son lugares de memoria e nós poderíamos facer un mapa emocional de como estes lugares nos vinculan con eles. A min gústame recoller a través do Instagram, que é a ferramenta de contacto que teño coa xente, anécdotas ou lembranzas cos espazos que estes rótulos representan porque é un xeito de non só estudar a historia de Santiago, senón estudar as nosas propias historias de vida”.

“As persoas que chegamos de novas a Santiago pensamos que o Santiago de antes de empezar nós a estudar a carreira non existe. Sempre lembramos os espazos como empezamos a interactuar con eles“, reflexiona a historiadora. “O que é unha ‘modernización’ natural das cidades —ou inevitable polo transcurso do tempo—”, describe Cidrás, avanza a pasos axigantados en Santiago de Compostela, como espello a Rúa do Franco, na que convivencia entre turistas, estudantes e veciñanza cede ante os primeiros, que dominan o paso directo á Praza do Obradoiro. Como síntoma desta loita de resistencias están os rótulos do París e o Dakar, dos que só o segundo mantén o rótulo de ferro ancorado á súa parede. Tampouco isto debe levarnos a engano, sostén a creadora de Compostela (etno)gráfica, pois de nada serve un rótulo pendurando dunha palomilla se o local foi baleirado de veciñanza.